معرفی کتاب کودک با موضوع از دست دادن عزیزان و مواجهه با مرگ

تجربه مرگ و فقدان عزیزان یکی از اثرگذارترین تجربیاتی است که انسان‌ها در طول زندگی با آن رو به رو می‌شوند. گاهی این تجربه آن‌قدر عمیق است که جهان‌بینی و شخصیت فرد را به کلی دگرگون می‌کند. کودکان نیز مثل سایر انسان‌ها ممکن است با فقدان و سوگ رو به رو شوند، با این تفاوت که آن‌ها مثل بزرگترها سوگواری نمی‌کنند. اغلب کودکان احساسات و هیجانات درونی‌شان را به زبان نمی‌آورند و نمی‌دانند چطور باید با مسئله‌ی مرگ مواجه شوند و این سوگ حل نشده در دوران کودکی می‌تواند تاثیر جبران ناپذیری بر زندگی آن‌ها بگذارد. اگر ما والدین بیاموزیم چطور پاسخ‌های مناسب به سوگ کودکان داشته باشیم می‌توانیم از شد ضربه و سنگینی پیامدهای آن کم کنیم. قصه‌گویی برای کودک یک ابزار مناسب برای گفتگو در مورد مرگ و نحوه مواجهه با آن هستند، در این یادداشت به سراغ کتاب‌های کودک با موضوع مرگ و سوگ رفته‌ایم، این کتاب‌ها را خانم منصوره مصطفی‌زاده (کارشناس کتاب کودک) در صفحه اینستاگرامش معرفی کرده است.

کودکان چه درکی از مفهوم مرگ دارند؟

کودکان تا قبل از دو سالگی قادر به درک مفهوم مرگ نیستند و فقط می‌توانند عدم حضور فرد متوفی را درک کنند، ممکن است به اتاق او بروند یا به عکسش اشاره کنند و نامش را بگویند. در ۲ تا ۳ سالگی کودکان درک ناچیزی از مرگ و نبود عزیزشون خواهد داشت. در سنین ۴ تا ۶ سالگی کودکان بیشتر در مورد بدن انسان‌ها می‌آموزند و متوجه می‌شوند زندگی ما به عملکرد اعضای بدن‌مان بستگی دارد. در سنین دبستان کودکان یاد می‌گیرند که اعضای بدن وظیفه‌ حفظ زندگی را بر عهده دارند. این آگاهی به آن‌ها کمک می‌کند بخش مهمی از آن چه هنگام مرگ اتفاق می‌افتد را درک کنند.

درک مفهوم مرگ برای کودکان دشوار است، خیلی از بچه‌ها با سوالاتی که می‌پرسند به خوبی نشان می‌دهند که درک عمیقی از مردن ندارند و اغلب به عدم حضور فرد در زندگی روزمره‌ی کوک برمی‌گردد، مثلا:‌ « بابا خیلی وقته رفته، کِی میاد؟». به تدریج کودک متوجه می‌شود شخصی که فوت شده، دیگر برنمی‌گردد. در این دوران کودک سوالات عینی و ملموس‌تر می‌پرسد، مثلا: «الان مامان جون، دلش برای ما تنگ شده؟». در این روند مهم است که بزرگترها با دقت به حرف‌های کودکان گوش دهند و به سوالاتی که می‌پرسد توجه کنند و به موضوعاتی که در پس سوالات کودک مطرح می‌شود حساس باشند.

واکنش‌های کودکان نسبت به فقدان عزیزان و افراد نزدیک چیست؟

در مواجهه کودکان با فوت نزدیکان منتظر دو نوع واکنش باشید: واکنش اولیه و واکنش ثانویه

واکنش اولیه کودکان به از دست دادن عزیزان

واکنش‌های اولیه کودکان کاملا متفاوت است و می‌تواند از بی‌تفاوتی تا طغیان‌های شدید عاطفی را در بر بگیرد. بعضی از کودکان با صدای بلند اعتراض می‌کنند، فریاد می‌زنند و گریه می‌کنند و خشم‌شان را بروز می‌دهند. در حالی‌که بعضی کودکان ممکن است کاملا بی‌تفاوت باشند و این‌طور به نظر برسد که متوجه توضحیات والدین نمی‌شوند. اغلب والدین این بچه‌ها دوباره شروع به توضیح دادن می‌کنند اما گاهی نیاز به این کار نیست. این نوع برخورد می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که کودک افکار مربوط به مرگ و حوادث پیش آمده را یک طرف ذهنش رها کرده و نمی‌خواهد با آن رو به رو شود. در این مواقع بهتر است به کودک فشار نیاورید و در زمانی دیگر کم‌کم واین موضوع را برای او توضیح دهید. بی‌تفاوتی به این خبر فوت در کودکان پیش دبستانی بسیار رایج است. کودکان پیش دبستانی که شاهد مرگ عزیزان‌شان باشند مدت‌ها در محل وقوع مرگ می‌مانند، هیچ کاری انجام نمی‌دهند و بعد از آن هم تا مدت‌ها سکوت می‌کنند تا بتوانند آن چه اتفاق افتاده را درک کنند. بهترین کاری که والدین می‌توانند انجام دهند همان‌ طور که پیش تر اشاره شد، این است که به کودک فشار نیاورند و با جملاتی شبیه «من می‌فهمم چقدر عصبانی هستی» یا « خیلی عجیبه که بابابزرگ دیگه اینجا نیست، منم مثل تو انتظار دارم اون مثل همیشه از سرکار بیاد اما واقعیت اینه که اون هیچ وقت برنمی‌گرده.» واکنش های کودک را بپذیرند.

واکنش‌های ثانوی معمول کودکان به مرگ نزدیکان:

وقتی از واکنش‌های ثانویه کودکان به فقدان صحبت می‌کنیم منظور ما دو نوع واکنش است: یک دسته واکنش‌هایی که در روزها و هفته‌های اول پس از فقدان عزیز در کودک ظاهر می‌شوند و دسته دیگر واکنش‌هایی که پس از سال‌ها و ماه‌ها ادامه پیدا می‌کنند. واکنش‌هایی که در ادامه آورده می‌شود واکنش‌های طبیعی کودکان به مواجهه با مسئله مرگ است و شدت و مدت آن بسته به شخصیت، سن و شرایط هر کودک متفاوت خواهد بود.

• ترس و اضطراب (مثلا اضطراب جدایی در کودک ایجاد می‌شود.)
• دیدن خواب‌های آشفته
• پرخاشگری، خشم و رفتارهای توجه طلبانه
• کناره گیری و انزوا
• غم و اندوه
• احساس گناه
• بازی‌های نمادین و نمایشی در مورد اتفاقات اخیر
• سوال و داشتن افکاری در مورد معنای زندگی
• پس‌رفت (در ابعاد مختلف رشد و مهارت‌ها)
• اضطراب و ترس از تکرار اتفاقات مرتبط با مرگ

یادمان باشد واکنش کودک به فقدان، علاوه بر احساس از دست دادن تحت تاثیر رفتاری که والدین با او دارند تغییر می‌کند. طبیعی است که ممکن است والدین سوگوار انرژی کمتری برای کودک‌شان داشته باشند و توجه و محبت کمتری به او بدهند. بعضی از والدین سعی می‌کنند غم و اندوه‌شان را از کودک مخفی کنند تا بتوانند از او محافظت کنند اما تجربه نشان داده است که کودکان با والدینی که احساساتشان را بیان می‌کنند، راحت‌تر کنار می‌آیند و می‌توانند در این فضای گفتگو از افکار خودشان نیز صحبت کنند.

معرفی کتاب‌های کودک با موضوع کنار آمدن با فقدان و سوگ

توضیح مرگ برای خردسال، کودک و نوجوان کاملا متفاوت است و بستگی به رویکردها، ارزش‌ها و باورهای هر خانواده درباره مرگ دارد. کتاب‌های کودکی که در ادامه معرفی می شود با دیدگاه خداباور و اعتقاد به معاد تناقضی ندارند، برای رده سنی خودشان مناسبند و ترسناک نیستند.

کتاب کودکانه برای همیشه

نویسنده: کای لوفتنر

ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی

توضیحات: « آن‌هایی که در زندگی کسی را از دست می‌دهند از زندگی عقب می‌مانند، برای همیشه» این فکر و احساس اگون است، پسر کوچولویی که به تازگی پدرش را از دست داده است. به نظر او همه چیز عوض شده؛ از گل‌های جلوی خانه گرفته تا چراغ راهنمایی سر چهارراه و مغازه‌های آن‌ طرف خیابان و تمام راه مهد کودک. هیچ‌چیز دیگر مثل قبل نیست. اگون رفتار مردم را در برابر این اتفاق دوست ندارد. وقتی با هم درگوشی پچ‌پچ می‌کنند، وقتی او را جور عجیب و طور دیگری نگاه می‌کنند، وقتی روی سرش دست می‌کشند و می‌گویند: «آخی»، «طفلکی»، «هنوز خیلی کوچولوست..» وقتی با او شوخی می‌کنند و می‌خواهند بامزه باشند. اگون هیچ کدامشان را دوست ندارد و البته خودش هم نمی‌داند که چه چیز را دوست دارد. اگون احساس می‌کند که دارد می‌افتد و افتادنش تمام نمی‌شود…

وقتی پدر زنده بوده و روزگارش را در بیمارستان سپری می‌کرده، اگون در اتاق او یک بادبادک درست کرده. در طول کتاب بادبادک همواره همراه کودک هست و حس معلق بودن را به خوبی منتقل می‌کند. اگون در پایان کتاب بادبادک را هوا می‌کند و بادبادک بیش از همیشه بالا می‌رود.

برای همیشه، کتابی است شاعرانه و لطیف در مورد سوگ و بیشتر برای والدین توصیه می‌شود تا کودکان. داستان کتاب با ظرافت از فقدان صحبت می‌کند و گاهی آنقدر غمگین است که بیشتر برای کودکانی توصیه می‌شود که عزیز نزدیکی را از دست داده‌اند و با غم و اندوه فقدان دست به گریبانند.

کتاب کودک خداحافظ راکون پیر

نویسنده: کلر ژوبرت

ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

توضیحات: راکون پیر یک پدر بزرگ است که به خرگوش کمک می‌کند، فرزندش را به دنیا بیاورد. حالا راکون پیر آنقدر پیر است که قرار است به زودی از دنیا برود. خرگوش کوچولو نگران راکون پیر است اما راکون پیر به او می‌گوید که مردن مثل به دنیا آمدن است. از دنیایی به دنیای دیگر می‌رود. خداحافظ راکون پیر، تنها کتاب بازار است که بر اساس دیدگاه اسلامی از مرگ نوشته شده است، تصویرگری کتاب خیلی لطیف است و روایت داستانی کاملا قابل فهم است و بدون هیچ ترس و نگرانی است.

کتاب داستانی کودک یولانته در جستجوی کریسولا

نویسنده: سباستین لس

ناشر: مبتکران

توضیحات: یولانته یک غاز است و کریسولا یک لاک‌پشت مسن ۱۲۷ ساله. یولانته و کریسولا با هم دوستان صمیمی هستند و هر روز هم را می‌بینند و با هم کارهای مختلفی مثل کتاب خواندن،خندیدن و گفت‌وگو کردن درباره موضوعات مختلف انجام می‌دهند. تا این‌که یک روز کریسولا می‌میرد. غازهای دیگر به یولانته می‌گویند کریسولا «از این دنیا رفته است»، اما او معنی این حرف را نمی‌فهمد و کلافه می‌شود و به دنبال دوستش می‌گردد تا او را آرام کند. در پایان قصه یولانته می‌فهمد که دوستش هرگز باز نمی‌گردد اما او برای همیشه حضورش را در قلبش حس خواهد کرد. داستان خیلی سربسته موضوع مرگ را می‌گوید و احساس فقدان را تعریف می کند و کنار آمدن با آن را هم نشان می‌دهد.

کتاب قصه کودکانه مرگ بالای درخت سیب

نویسنده: کاترین شارر

ناشر: انتشارات فاطمی

توضیحات: روباه، مرگش را جادو می‌کند وبالای درخت سیب گیر می‌اندازد. او خوشحال است که دیگر نمی‌میرد اما این فقط برای اوست. همسرش، دوستانش، درخت‌ها و فرزندانش می‌میرند. روباه پیر و تنها شده و حالا دلش می‌خواهد مرگ پیشش باشد. این کتاب برای کودکانی مناسب است که این سوال برایشان پیش آمده که چرا می‌میریم؟

کتاب کودکانه با آیدا تا همیشه

نویسنده: کران لیویس

ناشر: پرتقال

توضیحات: کتاب «با آیدا، تا همیشه» داستانی زیبا و سرشار از احساس است از دوستی دوتا خرس که بر اساس یک ماجرای واقعی نوشته شده. این داستان که با تصاویری بی‌نهایت جذاب همراه شده، به زیبایی نشان می‌دهد عزیزانی که از دست داده‌ایم تا همیشه در قلبمان هستند وبخشی از وجودمان خواهند شد. این داستان لطیف به کودکان نشان می‌دهد تجربه‌ی از دست دادن عزیزان چه حسی دارد، احساس غم و فقدان را به خوبی شرح می‌دهد و نشان می دهد که زندگی بعد از فقدان هم ادامه دارد.

کتاب کودک خزان برگک

نویسنده: لئو بوسکالیا

ناشر: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

توضیحات: این داستان که جزو آثار فلسفی محسوب می‌شود درباره‌ی زندگی «برگک» است که جوانه‌ی کوچکی است. او با برگل که بزرگ‌ترین برگ روی درخت است دوست می‌شود و زندگی خود را در کنار او سپری می‌کند. برگل به او درباره‌ی هدف‌ها و وظایف زندگی توضیح می‌دهد تا این‌که با رسیدن فصل پاییز اتفاق‌های جدیدی رخ می‌دهد. این داستان در مورد برگ‌های یک درخت است که زرد می‌شوند و مفهوم مرگ را خیلی خوب توضیح می‌دهد.

کتاب داستان کودک درخت خاطره

نویسنده: بریتا تکنتراپ

ناشر: بافرزندان

توضیحات: روباه پیر زمان مرگش فرا می‌رسد و از دنیا می‌رود. همه دوستانش به خاطر از دست دادن او غمگین می‌شوند. دوستان روباه هر یک خاطره خوبی را که از او به یاد دارد برای بقیه بیان می‌کند. این کتاب کودک را تشویق می‌کند از خاطرات خوبی که با عزیز از دست رفته دارد، صحبت کند.

کتاب چتر تابستان

نویسنده: لیزا گراف

ناشر: پیدایش

توضیحات: دختری برادرش را از دست می‌دهد و حالا اضطراب زیادی دارد و جرات هیچ کاری را ندارد، چون می‌ترسد مرگ به سراغ خودش یا اطرافیانش بیاید. «چتر تابستان» نشان می‌دهد مرگ یکی از اعضای خانواده چگونه می‌تواند زندگی بقیه را به هم بریزد، درعین‌حال می‌خواهد بگوید مرگ یک نفر نباید پایان زندگی بقیه باشد. زندگی بعد از مرگ عزیزان ادامه دارد، باید تلاش کرد و جنگید تا دوباره آرامش را به زندگی بازگرداند. در طی داستان دوستان و خانواده به او کمک می کنند از ترس عبور کندو با مرگ کنار بیاید.

کتاب سنجاب ماهی عزیز

نویسنده: فریبا دیندار

ناشر: پرتقال

رده سنی پیشنهادی: ۱۲ تا ۱۵ سال

توضیحات: پدرِ دخترکِ داستان ما در دریاچه غرق شده، اما نینا باور دارد که پدرش ماهی شده و هر روز برایش نامه می‌نویسد و به دریاچه می‌اندازد.یک روز نامه‌ای برای نینا می‌رسد. نامه‌ای خیس از دریاچه. یعنی او کیست؟ کسی که در دریاچه زندگی می‌کند، نامه‌های نینا را می‌خواند، هدیه‌هایش را برای خودش برمی‌دارد و از همه‌ی زندگی نینا خبر دارد. آیا او می‌داند پدر نینا کجاست؟ اصلا چرا جواب نامه‌های نینا را می‌دهد؟ می‌خواهد به او چه بگوید؟ در طی داستان این نامه‌ها به نینا کمک می‌کند از دوران غم شدید عبور کند.

منابع:

۱) سوگواری در کودکان، اتل دیرگرو، انتشارات موغام، ۱۳۹۵

۲) صفحه اینستاگرام منصوره مصطفی‌زاده